Zintuigbewustzijn
Het Boeddhistisch woordenboek
In zowel de Dharma als het Boeddhisme worden veel termen gebruikt die voortkomen uit het Pali of het Sanskriet. Veel van die termen zijn voor de meeste onbekend, andere hebben een betekenis vanuit het Hindoeïsme, maar hebben een heel andere betekenis in het Boeddhisme. Vertalen van deze termen naar het Nederlands is soms lastig omdat het vertaalde woord reeds een betekenis heeft. Op deze wiki hebben we een woordenboek opgesteld met de meest voorkomende termen uit het Boeddhisme (In Pali, Sanskriet of der Nederlandse vertaling) met een uitleg. Veelal bevat het ook een link naar een uitgebreider artikel.
Zintuigbewustzijn
De boeddhistische term zintuigbewustzijn (Pali: viññāṇa, Sanskriet: vijñāna) verwijst naar het bewustzijn dat ontstaat door de interactie tussen een zintuigorgaan en een zintuiglijk object. Het is een van de vijf aggregaten (khandha's) die volgens het boeddhisme de menselijke ervaring vormen, naast vorm, gevoel, waarneming en mentale formaties.
Zintuigen
Zintuigbewustzijn is specifiek gekoppeld aan de zes zintuigen in het boeddhisme:
- Oogbewustzijn (zien van vormen)
- Oorbewustzijn (horen van geluiden)
- Neusbewustzijn (ruiken van geuren)
- Tongbewustzijn (proeven van smaken)
- Tastzinbewustzijn (voelen van tastbare objecten)
- Gevoelbewustzijn (denken aan mentale objecten, zoals gedachten of herinneringen)
Voor elk van deze zintuigen ontstaat bewustzijn alleen wanneer drie elementen samenkomen:
- Een functionerend zintuigorgaan (bijv. het oog).
- Een zintuiglijk object (bijv. een visuele vorm).
- Aandacht of contact tussen het zintuig en het object.
| Vorm (Rüpa) 1e Kandha |
Bewustzijn (Viññana) 2e Kandha |
Contact (Phassa) |
Gevoel (Vedanã) 3e Kandha |
Perceptie (Sañña) 4e Kandha |
Oordeel (Sankhara) 5e Kandha |
|---|---|---|---|---|---|
| ogen | oogbewustzijn | oogcontact | - aangenaam - onaangenaam - Neutraal |
objecten | de hieruit voorkomende handeling |
| oren | oorbewustzijn | oorcontact | geluiden | ||
| tong | tongbewustzijn | tongcontact | smaken | ||
| neus | neusbewustzijn | neuscontact | geuren | ||
| tastzin | tastzinbewustzijn | tastzincontact | aanraking | ||
| geest | gevoelbewustzijn | geestcontact | mentaal |
Zintuigbewustzijn is dus geen continu of onafhankelijk 'zelf', maar een tijdelijk en afhankelijk proces dat steeds opnieuw ontstaat en verdwijnt. Het speelt een centrale rol in de boeddhistische psychologie, omdat het de basis vormt voor hoe we de wereld waarnemen en erop reageren, wat kan leiden tot begeerte, afkeer of onwetendheid – de oorzaken van lijden (dukkha). Context in de leer: In de keten van afhankelijk ontstaan (paticcasamuppada), is zintuigbewustzijn een schakel die voortkomt uit mentale formaties en leidt tot contact (phassa), gevoel (vedana) en uiteindelijk begeerte (tanha). Het begrijpen van zintuigbewustzijn als vergankelijk en niet-zelf (anatta) is essentieel voor het bereiken van verlichting in het boeddhisme. Kortom, zintuigbewustzijn is het tijdelijke, procesmatige gewaarzijn dat ontstaat uit de interactie tussen zintuigen en hun objecten, en het is een sleutelconcept om de aard van waarneming en lijden te begrijpen.